دولت دین | اندیشکده مرصاد
1.53K subscribers
1.17K photos
196 videos
20 files
1.5K links


خبر و تحلیل از «نهاد دین در جهان اسلام». نهادی که می باید به جایگاه راستین خویش، یعنی رهبری جوامع باز گردد.

هیئت تحریر: میز «نهادها»ی اندیشکده حوزوی مرصاد
https://tttttt.me/mersadcss

ارتباط با مدیر: @dolatdin
Download Telegram
⭕️ قم، بغداد، قاهره... حسن حنفی اینگونه از دوست عراقی خود یاد کرد
✍️ حسن حنفی

🔹در سفری که پس از #انقلاب به #قم داشتم، به طور اتفاقی در #حوزه علمیه قم با جوانی عراقی آشنا شدم که در شهر اجتهاد و اندیشه، اجتهاد می‌کرد و می‌اندیشید. او به شیوه دانشمندان قدیم، خانه خود را به کتابخانه و زیراندازهای اتاق‌هایش را به انجمنی فکری و کلاس‌هایی برای پژوهش و سالن‌هایی برای پذیرایی [از اندیشمندان] تبدیل کرده بود. او و خانواده‌اش پذیرای طلاب بودند و هیچ تفاوتی بین خانه و دانشگاه، بین غذای بدن و غذای روح وجود نداشت.

🔹او فقیه و عالمی تراثی است و مانند بسیاری از علمای قم که به نشر تراث می‌پردازند، نسبت به مسائل روز نگاهی باز دارد، همچنان که «موسسه آل البيت لإحياء التراث» چنین است، موسسه‌ای که اندیشمند جواد شهرستانی آن را بنیان نهاد و در آن هزینه کرد و طلاب جوان در آن فعالیت می‌کنند. دین و علم مانند صاحبان کتابخانه‌های تراث در خیابان‌های قم، دو شریک هستند. قم همچنین دارای مراکز تحقیقاتی فراوانی برای تحصیل و اقامت طلاب جوان دارد، چنانکه در میراث کهن ما چنین بوده و حتی رواق‌های #الازهر تا همین دوره اخیر اینچنین بوده است. علم نیازی به دولتی ندارد که حامی آن باشد یا نهادی که از آن حمایت کند، بلکه کافی است یک دانشمند به طور داوطلبانه همه اینها را با پیروی از سنت پیشینیان رسیدگی کند یا بخش خصوصی یا مؤسسات فرهنگی آن را برعهده بگیرند. علم همان دولت است و دولت عمارتی است که توسط دانشمندان ساخته می‌شود.

🔹با انتشار شماره‌های نخست مجله «قضايا إسلامية معاصرة» محتوا و جهت آن راه سومی را نشان می‌داد که از #سلفی‌ها و #سکولارها فراتر می‌رفت. صفحات آن برای بسیاری از نواندیشانی که این گرایش را نمایندگی می‌کردند، گشوده بود تا در قالب گفتگو با آنها یا مقاله‌هایی از آنها، واضح و قابل فهم خوانندگان را به آنچه می‌خواهند بخوانند. راه‌اندازی فصلنامه «چپ اسلامی» که من در اندیشه آن بودم، اکنون بدون توجه به عنوان در قم منتشر می‌شد. اندیشه‌ها بی‌توجه به جغرافیا، قم یا قاهره، با یکدیگر برابری می‌کردند که این نشان می‌دهد چه میزان نیاز ما به آنها واقعی است. زمان آن رسیده که اندیشه اصلاح پیشرفت کند و از گفتمان اخلاقی موعظه‌ای به گفتمان علمی تحلیلی منتقل شویم.

🔹رفاعی پس از صدور حکم اعدام در بغداد، در ایام استبداد گذشته و تعقیب علما و بزرگان کشور، از مهاجران عراقی به حوزه علمیه قم است. هجرت به پاریس و لندن نبود تا از راه دور مبارزه را ادامه دهد، بلکه به قم، شهر علم و انقلاب بود که نزدیک بغداد است. مبارزه فرهنگی به عنوان مبنایی برای مبارزه سیاسی در روزهای نخست انقلاب ادامه یافت، انقلابی که سرچشمه امید همه مسلمانان بود، به ویژه برای #فلسطین که پس از انقلاب سفارت اسرائیل زمان شاه به سفارت فلسطین تبدیل شده بود.

🔹اولین شماره‌های مجله «قضايا إسلامية معاصرة» که منتشر شد، گویی خود را می‌خواندم، هیچ فرقی بین #شیعه و #سنی نبود. همان دغدغه‌ها را بازتاب می‌داد، همان مسائل مربوط به «تراث و تجدید» ، فراتر از آنچه در جهان اسلام، کویت یا مالزی منتشر می‌شد. این مجله دغدغه‌هایی فرهنگی داشت، اگرچه به صراحت به عراق، ایران یا انقلاب اسلامی اشاره نمی‌کرد. این امر در مصاحبه با عبدالجبار رفاعی با عنوان «قم سؤال می‌کند و قاهره جواب می‌دهد» مشهود بود که برخی از علمای قم را اندوهگین کرد که گویا قم سرگردان است و قاهره نزدش اخباری یقینی است. که البته اصلا درست نیست؛ عنوان می‌توانست برعکس باشد: «قاهره می‌پرسد و قم پاسخ می‌دهد». سوال گاهی مهمتر از پاسخ است.

🔹در #قاهره، اولین شماره «چپ اسلامی» در سال 1980 با توجه به نگرانی‌های امت در عراق، فلسطین، کشمیر و حجاز منتشر شد. چرا کانون‌های فرهنگی برای اسلام روشنگرانه، با ورودهای گوناگونی که به این موضوع هست، در قم و قاهره و در هر شهر فرهنگی اسلامی تاسیس نمی‌شود؟ تحقیقات پیرامون اسلام روشنگرانه در اندونزی، مالزی و آفریقای جنوبی در حال انجام است و به رهایی و نهضت ملت‌ها کمک می‌کند و نسل جدیدی را ایجاد می‌کند که راه خود را بین سلفی‌ها و سکولارها، بین قدما و معاصرین و بین #سنت‌گرایان و #مدرنیست‌ها باز می‌کند، مانند «#نهضت_العلماء» در اندونزی.

ادامه دارد...

@dolatedin
⭕️ دانشگاهی اسلامی در آمریکای لاتین ایجاد می‌شود

🔹عرب نیوز: انجمن‌های اسلامی #آمریکای_لاتین اخیرا در شهر سائوپائولو #برزیل گرد هم آمدند تا توافق‌نامه‌ای را برای ایجاد «دانشگاه اسلامی آمریکای لاتین و کارائیب» امضا کنند.

🔹این موسسه آکادمیک به رهبران مسلمان آینده این امکان را می‌دهد که در منطقه خودشان تحصیل کنند، بدون اینکه نیازی به #مهاجرت به کشورهای #خاورمیانه و سایر ملل مسلمان داشته باشند.

🔹رهبران مسلمان در آمریکای لاتین سال‌ها در مورد این ایده بحث می‌کردند. اکنون «مرکز تبلیغات اسلامی آمریکای لاتین» واقع در برزیل که با نام اختصاری پرتغالی CDIAL شناخته می‌شود و «شورای عالی ائمه و امور اسلامی در آمریکای لاتین و دریای کارائیب» بالاخره این امکان را فراهم کرده‌اند.

🔹مرکز CDIAL و شورا با دانشگاه اسلامی مینه‌سوتا قراردادی منعقد کردند که دوره‌ها و مواد آکادمیک را برای موسسه جدید فراهم کند.

🔹در ابتدا، دفاتر مرکزی این دانشگاه در سائوپائولو با کلاس‌هایی به زبان پرتغالی و در مکزیکوسیتی با کلاس‌هایی به زبان اسپانیایی برپا خواهد شد.

🔹زیاد سیفی، معاون CDIAL به عرب نیوز گفت: «ما با شهرهایی با تعداد دانشجویان بالقوه بیشتری شروع می‌کنیم. اما ایده ما این است که در کشورهای دیگر آمریکای لاتین نیز شعبه‌هایی ایجاد کنیم».

🔹او گفت که برنامه این #دانشگاه_اسلامی از دروس سنتی اسلامی مانند دوره‌های ارائه شده توسط #دانشگاه_مدینه در #عربستان سعودی و دانشگاه #الازهر در #مصر الهام گرفته شده است.

🔹او افزود: «هدف دانشگاه فقط تربیت شیوخ آینده نیست، بلکه برای هر فردی است که می‌خواهد دانش خود را نسبت به اسلام تعمیق بخشد.»

🔹شیخ عبدالحمید متوالی مصری الاصل که رئیس و مدیر علمی دانشگاه خواهد بود، گفت که حتی دانشجویان غیرمسلمان نیز می‌توانند در کلاس‌ها ثبت نام کنند.

🔹شیخ محمد منصور که دوره‌های اسپانیایی زبان مکزیکوسیتی را هماهنگ می‌کند، گفت: «ما باید مردم را در اینجا آموزش دهیم تا بتوانند از اینجا فکر کنند. خیلی وقت‌ها مردم برای تحصیل به خاورمیانه می‌روند و وقتی برمی‌گردند می‌خواهند فرهنگ خاورمیانه را در آمریکای لاتین تحمیل کنند. این امکان پذیر نیست.»

🔹منصور گفت: «اسلام در سراسر آمریکای لاتین و کارائیب در حال رشد است، اما اگر دانش واقعی نداشته باشیم، رشد خوبی نداریم. ما به یک پایه دانشگاهی نیاز داریم، چیزی که فراتر از آموزش مساجد باشد.»

🔹زیاد سیفی گفت بین دانشجویان #شیعه و #سنی تفاوتی قائل نخواهد شد و زن و مرد به طور یکسان می‌توانند ثبت نام کنند.

🔹سیفی ابراز امیدواری کرد که شعبه برزیل در آینده پذیرای دانشجویانی باشد که از سایر کشورهای پرتغالی زبان مانند آنگولا و موزامبیک می‌آیند.

@dolatedin
⭕️ کتاب «بازاندیشی در سلفی‌گری؛ شبکه‌های فراملی علمای سلفی در مصر، کویت و عربستان سعودی»

🔤 Rethinking Salafism; The Transnational Networks of Salafi 'Ulama in Egypt, Kuwait, and Saudi Arabia

✍️ نویسنده: Raihan Ismail

📓 انتشارات: Oxford University Press

📅 سال انتشار : 2021

🔹#سلفی‌گری یکی از منابع ایدئولوژیک اصلی برای خشونت #افراطی در گروه‌های #جهادی است. مجموعه‌ای از ادبیات علمی و پژوهش‌های قابل توجه در مورد شبکه‌های جهادی #فراملی، به ویژه پس از حملات ۱۱ سپتامبر در ایالات متحده وجود دارد. این مباحث شامل افراطی بودن تفکر #سلفی مورد نظر نظریه‌پردازان جهادی و سلفی‌ها است. با این حال سلفی‌گری یک جنبش یکپارچه و سراسری نیست و جریان‌های متعددی را در بر می‌گیرد. بررسی این جریان‌ها برای درک سلفی‌گری و تاثیر آن بر جوامع مسلمان بسیار مهم است.

🔹علاوه بر جهادی‌های سلفی (کسانی که خشونت را تایید می‌کنند) دو طیف گسترده دیگر در سلفی‌گری وجود دارد: #سکوتی و اهل مصالحه و دیگری #کنش‌گرا و تندرو. سلفی‌های سکوتی یک سنت غیرسیاسی را تایید می‌کنند و فعالیت سیاسی را به هر شکلی غیرقابل قبول می‌دانند. سلفی‌های کنش‌گرا از تغییرات سیاسی حمایت می‌کنند و جریان‌های سیاسی به رهبری #علما را سنت‌های سلفی تلقی می‌کنند.

🔹علمای سکوتی و کنش‌گرا به شکل مجزا در جوامع خود فعالیت دارند. مطالعات درباره این علما با توجه به کشورها انجام شده است و بر ماهیت و تأثیر سلفی‌گری بر روند اجتماعی آن کشورها تمرکز دارد. ریحان اسماعیل در کتاب بازاندیشی در سلفی‌گری، خاستگاه، فعل و انفعالات، و تأثیرات اجتماعی شبکه‌های فراملی علمای سلفی در مناطق مختلف شامل #عربستان سعودی، #مصر و #کویت را ارزیابی می‌کند.

🔹او فعالیت‌های علمای سکوتی و کنش‌گرا را برای حفظ و ترویج عقایدشان نشان می‌دهد. چیزی که از نظر هر کدام از آن‌ها سلفی‌گری “اصیل” است. این کتاب ارزیابی مجددی از دوگانه سکوتی و کنش‌گرا را ارائه می‌دهد و عقیده دارد که این دوگانگی در مورد تفکر سلفی‌گری با دوگانگی که در نگرش و تفکر #شیعی در باب مسائل اجتماعی وجود دارد، متفاوت است.

📌 فهرست مطالب:

1️⃣ مقدمه

2️⃣ ساختارشکنی سلفی‌گری

3️⃣ همبستگی فراملی علمای سلفی: سیاست #اسلام‌گرایی

4️⃣ شبکه‌های فراملی علمای سلفی: بحث بر سر شکاف بین #سنی و #شیعه

5️⃣ شبکه‌های فراملی علمای سلفی: وحدت حرکی/سکوتی در برابر سلفی‌گری جهادی؟

6️⃣ شبکه‌های فراملی علما: رقابت در حوزه اجتماعی

7️⃣ نتیجه‌گیری


#معرفی_کتاب
@dolatedin
⭕️ راشد غنوشی خطاب به طرفداران قیس سعید: «مبلغان شیعه‌ای هستند که در خفا آموزش دیده‌اند!»

🔹 راشا تودی: #راشد_غنوشی، رئیس پارلمان #تونس با انتقاد از #قیس_سعید، رئیس جمهوری تونس، وی را دیکتاتور توصیف کرد و تاکید کرد که «پارلمان در حال بازگشت است و مردم همانطور که از شر دیکتاتورهای قبل از او خلاص شدند، از شر قیس سعید نیز خلاص خواهند شد.»

🔹غنوشی ادامه داد: «ما چهره‌هایی را می‌بینیم که هیچ فعالیت سیاسی‌ای نداشته‌اند و خود را عضو ستاد تبیین او می‌دانند، اما ما را به یاد مبلغان #تشیع می‌اندازند که در خفا تربیت شده‌اند و سپس به صحنه آمده و همه یک‌صدا یک چیز را تکرار می‌کنند.»

🔹وی افزود: «مشکل قیس سعید #سنی یا #شیعه بودن او نیست، بلکه می‌خواهد انقلاب و قوه قضائیه تونس را از بین ببرد و همه مراجع قانونی را تصرف و نابود کند.»

✍️ ادعای شیعه بودن قیس سعید پس از آن است که قیس سعید چند روز پیش برای لزوم پیگرد قضایی سیاستمداران و قضات مظنون به فساد مالی، به اندیشه‌های «ابن مسکویه» فیلسوف ایرانی و فارسی‌زبان دستگاه آل بویه استناد کرد. این سخنان قیس سعید موجی از انتقادات را از سوی مخالفان وی به دنبال داشت و به استناد او به یک فیلسوف ایرانی شیعی خرده گرفتند.

🔸حزب مشروطه آزاد، در بیانیه‌ای از این استناد قیس سعید انتقاد کرده و وی را به «سوق دادن تونس به سمت رویکرد رژیم ایران» متهم کرد. #عبیر_موسی، رئیس این حزب نیز در تظاهراتی در پایتخت گفت که تونس «از اسلام سیاسی اخوان المسلمین (با اشاره به جنبش النهضه) به اسلام سیاسی ایرانی حرکت کرده است». او از استناد قیس سعید به ابن مسکویه انتقاد کرد و وی را «شخصیت دینی افراطی» خواند.

🔸اما ادعای نزدیکی قیس سعید به ایران و تشیع تازگی ندارد. اندیشمند تونسی، ابو یعرب المرزوقی، دو سال پیش پس از آنکه رئیس جمهور قیس سعید را "عروسک دست نشانده ایرانی" خواند و از ایده‌های او که به گفته وی از #ایران و اردوگاه #مقاومت در جهان عرب حمایت می‌کند، انتقاد کرد، جنجال‌های گسترده‌ای به راه انداخت.

🔸نزدیک به دو ماه پیش نیز خبرگزاری الجزیره در گزارش مفصلی با عنوان «از زین العابدین تا قیس سعید.. داستان کامل حضور ایرانیان در سرزمین یاس»، به تلاش‌های دیرین ایران برای نفوذ در تونس و گسترش تشیع در این جامعه پرداخته تا در انتها و «به گفته منابع مطلع» قیس سعید را عنصری بسیار نزدیک به ایران و پروژه‌های منطقه‌ای او بخواند.

@dolatedin
اتحادیه جهانی علمای مسلمان: تروریسم بین سنی و شیعه فرقی نمی‌گذارد

🔹اتحاد العلماء: اتحادیه جهانی علمای مسلمان جنایت فجیع سه‌شنبه گذشته در حرم امام رضا(ع) در مشهد مقدس را که به شهید و زخمی شدن سه روحانی منجر شد، محکوم کرد.

🔹#اتحاد_العلماء در این بیانیه تأکید کرده است که #تروریسم دین ندارد و بین مسلمان، #کافر، #سنی و #شیعه فرقی نمی‌گذارد و بلکه برای تحریف چهره اسلام و ایجاد هرج و مرج ویرانگر ساخته شده است.

🔹در این بیانیه، محیی‌الدین #قره_داغی، دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمانان، حمله تروریستی در شهر مشهد مقدس در #ایران که منجر به شهید و زخمی شدن سه روحانی به ضرب چاقو شد، محکوم کرد.

🔹اتحادیه جهانی علمای مسلمان در این بیانیه، جنایات و هرگونه تروریسم علیه مردم در هر مکانی و تحت هر پوششی را محکوم و تأکید کرد که تروریسم دینی ندارد و بین سنی و شیعه و بین اماکن مقدس در اسلام و غیر آن فرقی نمی‌گذارد.

🔹دبیرکل اتحادیه جهانی علمای مسلمانان این عملیات را صرف نظر از اینکه چه کسی عامل آن باشد، گناه و جنایت توصیف و تأکید کرد که هدف قرار دادن اماکن مذهبی و کشتار بی‌گناهان عملی مجرمانه و گناه آلود است که خلاف آموزه‌های اسلام و حتی آموزه‌های سایر ادیان است.

🔹وی تأکید کرد: موضع قاطع اتحادیه علمای مسلمانان، نفی #خشونت و تروریسم و جرم‌انگاری آنها بدون توجه به انگیزه و دلایل است و این حمله حرام شرعی و از گناهان کبیره است. (ایکنا)

@dolatedin
⭕️ مرجعیت دینی در الجزایر؛ از تصوف تا سلفی‌گری

📌بخش دوم

🔹با افتتاح مسجد جامع الجزایر که بزرگترین مسجد قاره آفریقا است این جمعیت تلاش کرد در امر نام‌گذاری و اداره آن نفوذ داشته باشد که این تلاش هم به جایی نرسید، تا آنکه بالاخره آقای عبد المجید تبون رئیس جمهور الجزایر در اسفند ماه 1400 آقای شیخ مأمون القاسمی الحسنی، شیخ زاویه رحمانیه را که به میانه‌روی و #اعتدال شهرت دارد به عنوان متولی مسجد جامع الجزایر منصوب کرده و به او رتبه وزیر داد.

🔹وی سال‌ها قبل در مصاحبه‌ای با نشریه الاحرار در مورد اختلاف بین #تشیع و اهل تسنن گفته بود: «فتنه بین #شیعه و #سنی نقشه‌ای صهیونیستی، آمریکایی و غربی است. توطئه‌ای در کار است که نگاه‌ها را از دشمن حقیقی برگردانده و اعراب و مسلمانان را قانع کنند که خطر اصلی #ایران، عقاید ایران و نظام حاکم بر آن است. آنها از این راه می‌خواهند آتش فتنه بین شیعه و سنی را بر افزودند. ما در گذشته به این موضوع اعتراض کرده‌ایم و گفته‌ایم که ما هیچ گاه راضی نیستیم که اختلافات مذهبی در شبکه‌های ماهواره‌ای و وسایل ارتباط جمعی مطرح شود، زیرا این امر تنها به اهداف دشمن خدمت کرده و بین امت اسلامی شکاف ایجاد می‌کند. ما معتقدیم که مناقشه در مورد این نوع قضایا در مجامع فقهی و مجالس علمی و دینی مورد بحث قرار گیرد. شما ملاحظه می‌کنید که غرب چگونه می‌خواهد مسأله #فلسطین از اذهان مردم خارج شود. ولی قضیه فلسطین و قدس همچنان در وجدان مردم زنده باقی خواهد ماند، از بچگی با کودکان هست تا بزرگ شوند. ما فرزندانمان را اینگونه تربیت می‌کنیم و فلسطین در دل‌ها و وجدان‌ها باقی خواهد ماند.»

🔹او در همین مصاحبه در مورد اختلافات با جمعیت علمای مسلمان گفته است: «ما با جمعیت علمای مسلمان اختلافی نداریم، زیرا مبانی اعتقادی ما یکی است. آنچه هست، اختلاف در روش‌ها است. ما هرچند در شیوه‌های دعوت با هم اختلاف داریم ولی همه ما به مبانی اسلام معتقدیم و برای پیشرفت آن و هدایت مردم به سوی آن عمل می‌کنیم، ولی وسیله‌ها و راه‌های رسیدن به این هدف بین ما متفاوت است.

🔹شیخ مأمون القاسمی در یک نوار صوتی که در صفحات اجتماعی بازتاب داشته است با اشاره به «کنفرانس ‌اندیشه اسلامی» که در دهه‌های 70 و 80 میلادی قرن گذشته در الجزایر برگزار می‌شد گفته است: «در این کنفرانس علما و دانشمندان اسلامی از مذاهب مختلف شرکت می‌کردند. از تمامی مذاهب اهل سنت و نیز از برادران ما از شیعیان که از ایران می‌آمدند، ولی زوایا از آن (جمعیت علمای مسلمان) کمی پس از تأسیس خارج شدند، زیرا برخی از تندروان و غالیان کارهایی کردند که باعث خروج زوایا شد و بزرگترین عامل آقای «عقبی» بود که کارها را خراب کرد (عقبی از مؤسسان جمعیت علمای مسلمان است).»

🔹این اظهارات این روزها در صفحات اجتماعی دست به دست می‌گردد و نخبگان جامعه از هر دو سو بر آن حاشیه می‌زنند.

🔹در حالی که شیعیان الجزایر و هواداران ایران و جبهه مقاومت از این انتصاب خوشحالند و آن نشانه غلبه مشی اعتدال و وسطیت می‌دانند، یکی از سلفی‌ها در اظهار نظری در کانال «عین تموشنت السلفیه الدعویه» نوشته است: «آنچه از آن می‌ترسیدیم اتفاق افتاد و لا حول و لا قوه إلا بالله؛ تعیین یک نفر صوفی (شیخ زاویه هامل) به عنوان عمید مسجد جامع الجزایر در رتبه وزیر مسجد اعظم، بزرگترین بنای اسلامی پس از حرمین شریفین که دو میلیارد دلار هزینه ساخت آن شده است، آن را تبدیل به یک زاویه (صوفیانه) کرده است. به خدا اگر به جای آن یک بیمارستان می‌ساختند بهتر از وضع فعلی آن بود و الله المستعان.»

@dolatedin
💢شیخ الازهر خواستار گفت‌و‌گوی علمای شیعه و سنی شد

🔹فارس: #احمد_الطیب شیخ دانشگاه #الازهر مصر امروز (جمعه 13 آبان) در اختتامیه کنفرانس گفت‌و‌گوهای بحرین، خواستار برپایی گفت‌‌وگوی اسلامی-اسلامی با حضور علمای شیعه و سنی شد.

🔹او که در حضور پاپ فرانسیس که روز گذشته وارد #بحرین شده بود، سخن می‌گفت، افزود: «من و علمای بزرگ الازهر و شورای "حکمای مسلمان" از صمیم قلب و با آغوشی باز آماده هستیم تا با برادران مسلمان شیعه خود دور یک سفره بنشینیم».

🔹احمد الطیب هدف از برپایی گفت‌و‌گوی #شیعه و #سنی را مبارزه با فتنه‌انگیزی و درگیری فرقه‌ای اعلام کرد و افزود: «از تمامی علمای اسلام در جهان می‌خواهم با تمامی اختلافات مذهبی و طائفی و مکتبی به سرعت برای برپایی گفت‌وگوی جدی اسلامی- اسلامی در راستای وحدت و نزدیکی و شناخت یکدیگر وارد عمل شوند».

🔹شیخ الازهر مصر تأکید کرد که هدف از این نشست عبور از گذشته و تقویت اسلام و یکدست کردن مواضع اسلامی است و گفت که باید سخنرانی‌های خصمانه و نفرت پراکنی از سوی هر دو طرف متوقف شود و تحریک و تکفیر از میان برود.

🔹او گفت که باید از اختلافات تاریخی و معاصر با تمامی اشکال آن، عبور کرد.

🔹شیخ الازهر در بخش دیگری از سخنانش به جنگ اوکراین و روسیه پرداخت و در این باره بر ضرورت توقف این جنگ و نشستن دو طرف بر سر میز گفتگو و مذاکره تاکید کرد.

@dolatedin