#قابلیت‌های_اصلاحگرانه‌ی_طنز
نوشته: #همت_شهبازی

#طنز یکی از بهترین و موثرترین نوع شیوه‌ی هنری است که به صورت مستقیم و با سادگی و بی‌پیرایگی با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کند. شاید حیات اجتماعی بهتر از هر شیوه‌ی هنری دیگر، روابط و اصول درست اجتماعی را از نوع هنری طنز دریافت می‌کند.
«[طنز] عبارت از روش ویژه‌ای در نویسندگی است که ضمن دادن تصویر #هجوآمیزی از جهات زشت و منفی و «ناجور» زندگی، معایب و مفاسد جامعه و حقایق تلخ اجتماعی را بصورتی اغراق‌آمیز، یعنی زشت‌تر و بدترکیب‌تر از آنچه هست نمایش می‌دهد، تا صفات و مشخصات آنها روشن‌تر و نمایان‌تر جلوه کند و تضاد عمیق وضع موجودی با اندیشه‌ی یک زندگی عالی و معمولی آشکار گردد. بدین ترتیب قلم #طنزنویس با هرچه مرده و کهنه و واپس مانده است و با هرچه که زندگی را از ترقی و پیشرفت باز می‌دارد، بی‌گذشت و اغماض مبارزه می‌کند... ادبیات طنزی باید ناظر به حوادث کلی (تیپیک) زندگی باشد نه انحرافات جزئی و تصادفی از حد عادت و طبیعت و بنابراین نباید حربه‌ی تعرض و تجاوز یر شخصیت کسانی قرار گیرد که به نظر نویسنده پسندیده و خوشایند نیستند» (از صبا تا نیما).

#طنز بازتاب اندیشه‌ها و سلیقه‌های مخاطب خویش است. مخاطب وقتی فرایند فکری خود را در قالب طنز می‌بیند، به خود اطمینان پیدا می‌کند که در جامعه اندیشه‌ی او دارای قابلیت تشخیص بوده و از این لحاظ نوعی غرور علمی در خود احساس می‌کند.
#طنز، نبض زمان است که در همه حال و در هر لحظه با جنبه‌های روانی و فکری مردم در حرکت است. طنز همواره درکنار مردم بوده، غم و غصه، سعادت و خوشبختی و آرزو و آمال آنها را زیسته است. انگیزه‌ تکامل روحی و روانی و اجتماعی انسان، حقیقت حیات اجتماعی اساسی‌ترین جهات طنز می‌باشند، طنز با احساس این کمبودها به عرصه آمده، سعی در پر کردن و بهبود این کمبودها داشته است.
قابلیت‌های ظریف و هنری طنز بخشهای اجتماعی و قشرهای مختلف مردم را به خود جلب می‌کند. در شیوه‌های هنری دیگر از قبیل: #شعر، #داستان، #نمایشنامه، و... به دلیل تخصصی بودن و پیچیدگی‌های فرم و محتوا تعیین قابلیت و قبول آن از طرف مخاطب دشوار است، اما طنز به خاطر سادگی و در عین حال تاثیرگذاری‌های جرقه‌ای و لحظه‌ای خود با مخاطب ارتیاط مستقیم داشته، و مخاطب بدون هیچگونه دردسر و تفکر عمیق، منظور و مراد طنز را به آسانی دریافت می‌کند. در واقع برای ارائه مطلب در زمینه‌های هنری غیر از طنز، باید محیط و روانشناسی اجتماع را بررسی کرد. یعنی تاثیر مطالب آنها اختصاصی است. اما طنز برای ارائه و انتقال پیام خود و تاثیر و قبول آن از طرف مخاطب با مشکلی مواجه نمی‌شود. عدم تناقض سلیقه‌های طنز با سلیقه‌های مخاطب خود، او را در ارائه بهتر و آسان‌تر پیام خود، یاری می‌رساند. طنز در قالب بی‌خیالی، ما را وادار می‌کند که حقایق تلخ اجتماعی را دریابیم. به راستی هم قابلیت طنز، تحسین برانگیز است.
در یک لحظه ما را وادار به تبسم یعنی تجویز نسخه‌ی بی‌خیالی می‌کند، اما بعد از این جرقه‌ بی‌خیالی، جرقه‌ی دیگری به سراغ مخاطب می‌آید که آن تفکر عمیق درباره‌ی حقایق گنجانده شده در طنز می‌باشد. طنز به هیچوجه خود را محدود به حال نمی‌کند.او درباره‌ حال می‌اندیشد حال را به سخره گرفته، به پیشگویی آینده پرداخته، سعادت و خوشبختی انسان را مقصود و منظور خود قرار می‌دهد.
نگاه #طنز، نگاهی انتقادآمیز و در نهایت اصلاح‌طلبانه است که در آن از اغراض فردی و شخصی اجتناب می‌کنند. طنز افشا می‌کند تا همه‌چیز اصلاح شوند. مخاطب در مقابل قابلیت دگرگون کننده، افشاگرانه و اصلاح‌طلبانه طنز سرخم کرده، ارشادات او را نقطه عطفی در گسترش دیدگاه و دگرگونی افکار خود تصور می‌کند. زبان نیشدار طنز برای افشاگری و نشان دادن واقعیتهای پست و خشن جامعه وسیله مناسبی برای بهبود این وضعیت غیرقابل‌ قبول است. طنز قادر به پیوند دادن افراد با اجتماع خود و جوامع دیگر، و نشان دادن راه و رسم زندگی و تجزیه و تحلیل آن، و دادن آگاهی و اطلاعات ساده است. او می‌تواند مخاطب خود را در یک لحظه از تمام تمایلات و هوسها و مشکلات زندگی به دور کرده، او را دلشادکند. طنز در عین حال که مخاطب را می‌خنداند او را به تفکر و تامل درباره زندگی و روابط اجتماعی نیز سوق می‌دهد. در این مرحله، طنز به عنوان یک هنری سطحی نیست بلکه از دل برمی‌آید و تبدیل به یک درام جدی می‌شود.
#طبقه‌بندی_طنز نیز بر اساس مخاطب آن مختلف میباشد.
طنز را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد:
الف) طنزی که از شوخی بوجود می‌آید
ب) طنزکنایه‌ای

نخستین نوع طنز چیزی عادی و طبیعی است که بر اثر روابط و گفتار و اعمال بین انسانها حادث می‌شود. در این نوع از طنز تنها شکل ظاهری و سطحی آن را که همانا آوردن تبسم بر لبان مخاطب است، در نظر می‌گیرند که این نوع، برای سرگرمی و دلمشغولی مخاطب است و نمی تواند طبیعت واقعی طنز را آشکار بکند. در واقع

@dusharge

این نوع از طنز را نمی توان در حدود و دایره طنز در مفهوم قالب هنری آن قرار داد، بلکه بایدآن را نوعی شوخی و بذله‌گویی به حساب آورد.
گاه ما آثاری را به عنوان طنز قبول می‌کنیم که درواقع طنز نیستند. بدین معنی که با چیزهای خیلی سطحی و یا به زور خنداندن مخاطب قابلیت طنز را به زیر سوال می‌برد. اگر ما بخواهیم از روی یک « #ترکیب_کنایه‌ای» با یک حرف عوامانه و #ضرب‌المثل عادی و روزمره دست به خلاقیت هنری طنز بزنیم، اثر ما تصنعی و قلابی از آب درخواهد آمد. به عنوان مثال اگر ما بخواهیم از روی ترکیب «تو واقعا آدم خاکی هستی»، خودمان را خاکی کرده و در مقابل تماشاگر قرار بدهیم تا آنها را به زور بخندانیم این اثر ما تصنعی خواهد بود. طنز باید خیلی عادی باشد؛ مثل آبی که به مسیر عادی خود ادامه می‌دهد، و باید مثل آدم بی‌خیال، بدون هیچگونه تصنعی به حیات خود ادامه دهد. تلقین زورمدارانه طنز حکم قلقلک کردن فرد نگران و ناراحتی را دارد که هیچ حوصله‌ای برای خندیدن ندارد. در حالیکه یکی از موثرترین ویژگی طنز، بیدار و آگاه کردن انسان است نه این که او را وادار به چرت زدن بکند. طنز منعکس کننده جهان عینی و واقعی و حیات اجتماعی است.
دومین نوع طنز، #طنز_کنایه‌ای است. بهترین شیوه طنز برای ارائه مفاهیم خود، زبان مجازی یا ایهامی آن است. ویژگی دوگانه و ابهام‌وار طنز، آن را در قالب یکی از انواع ادبی قرار میدهد. در واقع قابلیت عمده طنز در باطن آن قرار دارد. در این نوع از طنز علاوه براینکه شکل ظاهری آن در نظرگرفته می‌شود، کیفیت و محتوای آن نیز مورد نظر است. این نوع از طنز موثرترین و هنری‌ترین نوع طنز می‌باشد؛ برای اینکه نه تنها اصالت خود را تقویت می‌کند بلکه قابلیت خود را نیز در نفوذ و تاثیرگذاری بر مخاطب بروز میدهد.
یکی از ویژگیهای این نوع از طنز، مساله انکار و تایید است. در قالب طنز کنایه‌ای در عین حال که با انتقادهای مسخره‌آمیز به انکار واقعیتهای تلخ و رقت‌انگیز پرداخته می‌شود، از طرف دیگر، آن سوی قضیه نیز- که همان تایید واقعیتهای اصولی و ضوابط مورد قبول حاکم براجتماع است- در نظرگرفته می‌شود. جهات مثبت و واقعی زندگی اجتماعی نابرابریها و بی‌عدالتی‌های حاکم بر اجتماع، حرکات پیشرو اجتماعی در قالب طنز به بهترین شیوه ممکن گنجانده شده، از طرف اجتماع مورد قبول واقع می‌شود. طنز در قالب انکار و انتقاد به ترویج افکار و اعمال مثبت اجتماعی می‌پردازد. این کار او ممکن است در نظر اول، نومیدکننده باشد. یعنی مخاطب به این شبهه بیفتد که طنز با شمردن واقعیتهای پست و انتقادهای زننده خود می‌خواهد او را از آینده نومید کند اما با تفکر و اندیشه عمیق درمی‌یابد که طنز آینده او را پیش کرده، به او راه تکامل انسانی و اجتماعی را نشان می‌دهد. مخاطب طنز، مردم است. مردم نیز وقتی سرنوشت و آینده و حیات واقعی خود را در قالب طنز می‌بینند بیشتر به طرف آن سوق پیدا می‌کنند.
در طنز کنایه‌ای، طنزنویس با تفکر خود بر همه‌چیز نظاره‌گر است و همه‌چیز را درکنترل خود دارد. نفرت و انزجار او از موقعیتهای پست اجتماعی او را وادار می‌کند تا در مقابل همه‌چیز خنده تلخی داشته باشد. در واقع خنده او خنده‌ای است مرگ‌آور. #طنزنویس در این نوع از طنز، آلام و زخمهای موجود در اجتماع را به گوش مردم رسانده، آنها را در عین حال که میخنداند، به نتیجه وآینده فاجعه‌آمیز آن نیز آگاه می‌کند. در اینجاست که فریاد عاطفی و مسولیت‌بار طنزنویس با فاجعه و تراژدی ادغام می‌شود. نفرت و احساس مسولیت به بیداری و انفجار درونی طنزنویس منجر می‌شود؛ بنایراین طنز نویس آن را در یک حالت اغراق‌آمیز و خیلی بالاتر و غیرواقعی‌تر از آنچه که موجود است، به نمایش در می‌آورد تا نفرت و انزجار خود را تکمیل بکند. این چنین طنزی، برای نشان دادن تنفر خود، همیشه تیزهوش و حاضرجواب است.
در این نوع از طنز جنبه‌های منفی اجتماع به واسطه طنز استهزاء‌آمیز و موثر، به روشنی نشان داده می‌شود، یا به عبارت دقیقتر، طنز به عنوان یک نیروی منطقی برای افشا کردن آنها می‌شود؛ که در آن خواننده به هیچوجه آن روی طنز را که عبارت از فلاکت‌ها و نکبت‌های زندگی اجتماعی است هرگز فراموش نمی‌کند.


منبع:

روزنامه اطلاعات، ۱۳۷۷/۴/۳۱ ، شماره ۲۱۳۸۹ صفحه ۷


https://telegram.me/dusharge