"نگاهی به تصحیح جنگ عبدالکریم مداح"
سده های هشتم و نهم از مهم ترین دوره های تحول و قوت یافتن #ادبیات_شیعی است. در طول این دو سده که به شعر شیعی آغاز عصر صفوی در سده ی دهم می انجامد؛ آثاری خلق شده که از نظر کمیت و کیفیت، تحولی چشمگیر را در عرصه ی ادب شیعی نشان می دهد.
اشعار شیعی این دوره را در سه مجموعه ی اصلی می توان مشاهده و مطالعه کرد. نخست #حماسه_های_مذهبی که در قالب مثنوی یا قصاید متصل به هم سروده شده اند. #خاوران_نامه و #جنگ_نامه (نسخه ی موجود در کتابخانه ملی مورخ ۹۱۰) از این دسته اند.
دسته ی دوم دیوان های شاعران شیعی که بخشی مهم از آثارشان در ستایش اهل بیت(ع) سروده شده و از آن مجموعه آثار شاعرانی چون: #حسن_کاشی، #منصور_حافظ_شیرازی، #کمال_غیاث_شیرازی، #لطف_الله_نیشابوری و ... تصحیح یا به صورت عکسی منتشر شده است.
دسته ی سوم #جُنگ ها و #بیاض هایی است که اشعار مذهبی را در خود جای داده اند و شاید اهمیت تاریخ ادبیاتی آن ها بیش از دو مجموعه ی نخست باشد.
از میان ده ها جنگی که در کتابخانه های ایران و دیگر نقاط جهان در دست است؛ #جنگ_عبدالکریم_مداح مورخ ۸۴۹، مجموعه ای متمایز است.
این مجموعه که در سال ۱۳۹۰ به تصحیح #امینه_محلاتی و به همت #کتابخانه_مجلس منتشر شده، در کنار رباعیات پراکنده، ۸۱ شعر را از ۳۵ شاعر شیعی در بر گرفته است. قالب اصلی اشعار #قصیده است و در کنار آن چند #قطعه، #ترکیب_بند، #ترجیع_بند و #مسمط در این مجموعه گنجانده شده است.
در زمان نوشتن این یادداشت، نسخه ی جُنگ در اختیار من نیست؛ اما از تصاویر چاپ شده در تصحیح، خوانا و منظم بودن مجموعه استنباط می شود.
آنچه در این مجال درباره ی تصحیح این اثر باید گفت؛ نخست این است که قطعا در نسخه ی موجود این جنگ، افتادگی هایی وجود دارد؛ نکته ای که مصحح در حواشی بارها به آن اشاره کرده است. اما آنچه به نظر می رسد، احتمال جابه جایی صفحات جنگ است و این مساله را مصحح گرامی در نظر نگرفته است.
در کنار اهمیت زمان و مکان شاعر که در طبقه بندی و تنظیم #جنگ ها و #تذکره ها مورد توجه بوده؛ یکی از رایج ترین روش های طبقه بندی اشعار در مجموعه ها، فصل بندی بر اساس موضوع اشعار بوده است.
از آنجا که مجموعه ی حاضر به طور غالب در ستایش #امام_علی(ع) و دفاع از حقانیت شیعه گردآوری شده و نعت رسول(ص) و امامان(ع) به طور پراکنده در حاشیه ی اشعار دیده می شود؛ گردآورنده به جای تنظیم موضوعی یا بر اساس شاعران، از نظم الفبایی پایان اشعار استفاده کرده است.
بر اساس تصحیح موجود، بخش اول جنگ از حرف الف(ص۵۳) آغاز و به حرف م(ص۱۴۸) به پایان می رسد. مصحح محترم ضمن اشاره به افتادگی ابیات پایانی شعر آخر بخش اول و آغاز شعر بعد، تصحیح بخش دوم جنگ را از ص۱۴۸ تا پایان ادامه داده و مجددا اشعار از حرف الف تا ی(قبل از بخش دیگر قالب ها) تصحیح شده است.
در تصحیح این جنگ، می بایست در نظر گرفته می شد که افتادگی های متعدد، در مکان های پایان حروف، می توانسته دلیلی برای جابه جایی صفحات و خروج جنگ از منطق الفبایی خود بوده باشد. در ضمن هیچ دلیل محتوایی یا قالبی یا غیره برای دوبخشی بودن جنگ نمی توان دید؛ با این حال این نکته از چشم مصحح مغفول مانده و تلاشی برای مشخص کردن جای صحیح قصاید صورت نگرفته است.
نکته ی دیگر خطاهای متعدد در خوانش است. این ویژگی در خوانش حروف "گ، چ" به دلیل رسم الخط جنگ، بیش تر دیده می شود و برای کشف آن، حتی نیازی نیست تصحیح را با نسخه مقابله کنیم.
از نمونه های خطا این بیت در ص ۱۴۱ است:
نهم امام تقی و دهم علی نقی
دو پیشوا و شناسا، دو رهنما، دو فحول
که نویسنده مصرع دوم را این گونه خوانده:
دو پیشوا و شناساد و رهنماد و فحول
و در پاورقی درباره ی "رهنماد" و "شناساد" توضیح داده که "چنین است در اصل در هر دو مورد" و گویا این دو کلمه را واژه هایی جدید تشخیص داده و نتوانسته معمای متن را حل کند.
خطاهایی از این دست چه در مقدمات و چه در تصحیح به فراوانی در این چاپ دیده می شود که امید است در چاپ های بعدی بر طرف شود.
#محمد_مرادی