مرکز آموزش تخصصی انجمن جامعه شناسی ایران

شرح مقدماتی دوره آموزشی «هنر غیررسمی و غیررسمی سازی هنری؛ اندیشه‌هایی در باب سیاست ورزی خلاقانه در فضای عمومی»

طی چند دهه اخیر و پس از بحث‌وجدل‌های فراوان به نظر می‌رسد نوعی توافق جمعی بر سر کارکردهای سیاسی-اجتماعی هنر حاصل‌شده است. جامعه‌شناسی و نظریه مارکسیستی هنر که همواره در سایه فلسفه هنر غرب و نظریه روان‌کاوی قرار داشتند، به‌تدریج از سایه بیرون آمدند و جنبه‌هایی تازه از کارکرد مدیوم‌های هنری را آشکار کردند. وقایع‌نگاری کرونولوژیکال تاریخ هنر، جای خود را تا حدی به حوزه‌های تازه تأسیسی چون تاریخ اجتماعی هنر، تاریخِ تاریخ هنر، تاریخ فلسفه هنر و فلسفه فلسفه هنر داد. امروز ظاهراً یک توافق جمعی شکل گرفته است که هنر ابزاری است که می‌تواند لَه یا علیه فلان قدرت یا ایدئولوژی حاکم قرارگرفته و موجب تقویت یا حتی تغییراتی در آن شود. بااین‌حال شواهد نشان می‌دهد بین اتفاقاتی که طی چهار دهه اخیر در میدان هنر تحت عنوان هنر سیاسی و اکتیویسم هنری رخ‌داده است و آنچه پیش از آن، به‌خصوص در دهه‌های 60 و 70 میلادی در جریان بوده است تفاوت‌های آشکاری وجود دارد که به‌هیچ‌عنوان قابل‌چشم‌پوشی نیست. یعنی از دورانی که هنرمندان، بی‌نام و بانام در متن بسیاری از جنبش‌های سیاسی و اجتماعی قرار داشتند، مورد تعقیب قرار می‌گرفتند و حتی ممنوع از فعالیت، زندان و شکنجه می‌شدند و فعالیت‌های آن‌ها مخرب و ضد هنجار تلقی می‌شد تا امروز که کار به‌جایی رسیده است که بسیاری از نهادهای رسمی و حکومتی در سراسر جهان در شمایل حمایت از هنرِ سیاسی ظاهر می‌شوند و هنرمندان را مستقیم یا غیرمستقیم تشویق به تولید آثار با مضامینِ آشکارِ سیاسی می‌کنند تغییرات زیادی در میزان ارتباط و وابستگی هنرمندان با نهادهای مالی و سیاسی شکل‌گرفته است. امروزه هنرمند نه‌تنها می‌باید درگیر فعالیت‌هایی باشد که سیاسی و اجتماعی فرض می‌شود بلکه می‌باید آشکارا خود و فعالیتش را سیاسی بداند تا بفروشد و از حمایت‌های نهادی برخوردار شود. همین تمایز به ما چیزهایی در نسبت با تمایل قدرت‌های مستقر به از آن خودسازی و کنترلِ نَرم فعالیت‌های سابقاً رادیکال می‌گوید. این تغییر رویکرد مستقیماً وابسته به شکل‌گیری تغییرات در بسیاری از عرصه‌های جوامع است؛ تغییرات در سیاست‌های کلان اقتصادی و جهانی‌سازی و تغییرات در سیاست‌های کلان کنترلی و نظایر آن. بنابراین اصلاً عجیب نیست که علیرغم انتظارات از هنر معاصر و تغییر پارادایم ظاهری آن از «ارزش‌گذاری بر مبنای مادیت اثر» تا «ارزش‌گذاری بر مبنای کارکردهای سیاسی-اجتماعی»، هنر معاصر با نوعی بن‌بست یا «دور باطل» مواجه شده است. به‌بیان‌دیگر، تغییر جایگاه هنرمند از فردی شوریده و درگیر ذوق به کنشگری سیاسی و برخوردار از رسانه‌های نوین، موجب گسست هنرمند از ساختارهای کنترل‌کننده و «رهایی بخشی هنر» نشده است و جرقه‌ها و فعالیت‌های بعضاً مهمی هم که عموماً در دهه‌های 60 و 70 زده شد به‌سرعت رو به خاموشی گذاشت.
ناکامی هنر معاصر در زدودن قیدوبندهای میدان هنر و ناتوانی آن در تحقق وعده‌های سیاسی-اجتماعی اش، دلایل بسیاری دارد که من در نیمه اول این دوره آموزشی تلاش خواهم کرد به برخی از این دلایل بپردازم. در بخش دوم تلاشم معطوف به ارائه مبانی خواهد بود که گمان می‌کنم می‌تواند تا حدودی راهکار خروج از بن‌بست فعلی را نشانمان دهد. ازآنجاکه مبانی موردنظر به‌شدت وامدار برخی نظریه‌های «زیست غیررسمی» و «مطالعات شهریِ انتقادی» است، از این راهکار به تسامح می‌توان تحت عنوان «غیررسمی سازی هنر» و از نوع هنر موردنظر می‌توان به‌عنوان «هنر غیررسمی» یا «هنر مردمان عادی» یاد کرد؛ این همان هنری است که علیرغم فرازوفرودها، ضامن تداوم اثرگذاری نیروهای غیر بوروکراتیکِ مردمی در عرصه حکمرانی بر شهر بوده است.
لازم است اشاره ‌کنم راهکاری که در بخش دومِ دوره آموزشی تحت عنوان «غیررسمی سازی هنر» ارائه خواهم داد، پروژه‌ای است در ابتدای راه برای اندیشیدن بیشتر در رابطۀ هنر با امر سیاسی، رابطۀ هنر با تغییر اجتماعی، رابطۀ هنر با زیست روزمره و درنهایت تأمل در عاملیت سیاسی-اجتماعی هنر در جامعه و زیست شهری؛ مقولاتی که به‌شدت می‌توان آن‌ها را در نسبت با اعتراضات و خیزش اخیر قرار داد و فهم کرد.

سرفصل عناوین جلسات:
جلسه اول) هنر و امکان تغییر اجتماعی از طریق پیام و زبان و مشترک

جلسه دوم) چالش‌هایی بر سر مفاهیم: هنرِ سیاسی، سیاست و امرسیاسی/ یک بررسی انتقادی: هنر انتقادی دهه هشتاد شمسی و مسئله‌ای به نام «مردم»

جلسه سوم) هنر و امکان تغییر اجتماعی از طریق تولید فضای تازه

جلسه چهارم) یک بررسی انتقادی: نقش هنر در تولید تهران

جلسه پنجم) هنر و امکان تغییر اجتماعی از طریق پیوند با زیست روزمره: استراتژی‌های تحلیل وضعیت توسط سیتواسیونیست ها

1.36K viewsedited 17:18