🎙 شیر، نان، تجرد

🔹در قسمت ۲۱۰ پادکست هفتگی، ابتدا کارنامه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳ را مرور کردیم و از رکوردهایی صحبت کردیم که در سال گذشته بر جای گذاشتیم.

🔹در ادامه، درباره نادرست بودن آماری توضیح دادیم که ادعا می‌کرد بخاطر پویش «نه به تصادف»، تلفات جاده‌ای نوروز امسال کاهش داشته است.

🔹یک نماینده مجلس درباره میزان پس‌انداز ارزی مردم ایران به عدد و رقم‌هایی اشاره کرده بود که البته از ما نشان نادرست گرفت.

🔹ادعای نادرست انتقال تاسیسات هسته‌ای به تهران برای تشکیل یک سپر انسانی، سوژه دیگری است که درباره آن توضیح داده‌ایم.

🔹برخی حساب‌های کاربری در شبکه‌های اجتماعی، به آماری قدیمی استناد و ادعای نادرستی درباره میزان تجرد زنان در ایران ارائه کرده بودند که درباره دلایل رد این ادعا نیز صحبت کرده‌ایم.

🔹بازنشر ادعای قدیمی صداوسیما درباره مسمومیت شیرهای پاستوریزه و همچنین ادعای خطرناک بودن نان‌های فریزشده برای سلامتی، سوژه‌های دیگر فکت‌چک‌های این هفته هستند.

🔹نقل قول بی‌اساس از احمد سمیعی علیه زبان ترکی، دستمایه برخی پست‌های شبکه‌های اجتماعی شده بود که درباره آن نیز توضیح داده‌ایم.

🔹آخرین فکت‌چک این قسمت، توضیح درباره ادعای نادرستی است که درباره وضعیت صنایع موشکی و فضایی آلمان شده بود.

🎙 پادکست فکت‌نامه را از همه اپلیکیشن‌های دریافت پادکست بشنوید.

📣 هر هفته ساعت ۸ صبح جمعه به وقت تهران.

👈 در کست‌باکس بشنوید

👈 در اپل پادکست بشنوید

👈 در اسپاتیفای بشنوید

00:01:26 مقدمه
00:03:52 کارنامه فکت‌نامه در سال ۱۴۰۳
00:14:25 ادعای نادرست درباره کاهش آمار تلفات جاده‌ای در نوروز ۱۴۰۴
00:20:09 آمار بی‌اساس نماینده مجلس درباره پس‌انداز ارزی خانگی
00:27:09 ادعای نادرست انتقال تاسیسات هسته‌ای به تهران برای سپر انسانی
00:36:13 آمار قدیمی و نادرست درباره تجرد زنان و مردان ایران
00:44:03 ادعای نادرست شیر آلوده به آفلاتوکسین
00:50:19 نان فریز شده خطری ندارد و مفید است
00:54:14 نقل‌قول شاخ‌دار از احمد سمیعی علیه زبان ترکی
00:59:11 ادعای نادرست درباره افول صنعت هوافضای آلمان
01:06:22 کامنت‌ها

🌐 @Factnameh

🔹 تصاویر هنری قدیمی از مهاجران غیرقانونی در پایانه‌های مرزی مکزیک

🔹خبرگزاری تسنیم مجموعه‌ای از عکس‌ها را منتشر کرده و گفته اینها تصاویری است که به وسیله دستگاه X-Ray در پایانه‌های مرزی مکزیک ثبت شده است.

🔹این تصاویر که در آن چیزهایی شبیه به بدن انسان‌ها قابل تشخیص است، در واقع عکس‌های خام X-Ray نیستند، بلکه یک پروژه هنری با عنوان X-Ray Vision vs. Invisibility «دید اشعه ایکس در برابر نامرئی بودن» از هنرمندی به نام Noelle Mason در ایالات متحده است که در سال ۲۰۱۹ اجرا شد.

🔹میسون تصاویر اولیه خود را از منابع مختلفی مانند پایگاه‌های داده آنلاین دولتی، وب‌سایت‌های گشت مرزی و منابع شرکت‌های امنیتی تجاری به دست آورد.

🔹او در ادامه با استفاده از روش‌هایی مانند سیانوتیپ (یک فرایند چاپ عکاسی قدیمی که تصاویر را با رنگ آبی تیره یا آبی فیروزه‌ای تولید می‌کند)، بافندگی، ملیله‌بافی و گلدوزی، این تصاویر را به اشیاء فیزیکی و قابل لمس تبدیل کرد.

🔹این پروژه هنری در واقع به تاثیرات فناوری‌های بصری بر درک ما از مهاجران و پناهجویان می‌پردازد و بر تجربیات مهاجران غیرقانونی در مرز ایالات متحده و مکزیک تمرکز دارد.

🔹بنابراین، تصاویر منتشر شده مربوط به یک پروژه هنری قدیمی است و عکس‌های خام X-Ray نیستند، بلکه تغییراتی در آنها داده شده است.

🔹از این رو فکت‌نامه به این مجموعه تصاویر همراه با توضیحاتی که تسنیم منتشر کرده، نشان «نیمه‌درست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعای شبه‌علمی بازگشت گونه منقرض‌شده گرگ‌وحشت به طبیعت

🔹به تازگی شرکت «علوم زیستی کولوسال» در دالاس تگزاس اعلام کرد که در ماه‌های گذشته سه توله از گونه منقرض‌شده «گرگ وحشت» را باززیست‌سازی (de-extinct) کرده‌است.

🔹در مطبوعات و رسانه‌ها از این خبر علمی با عناوین اغراق‌آمیز و شبه‌علمی مانند «احیای گونه منقرض‌شده»، «بازگشت گونه منقرض‌شده به طبیعت»، «بازگشت گرگ افسانه‌ای»، «اولین حیوان نجات‌یافته از انقراض» و … یاد شد.

🔹مقاله علمی که پژوهشگران شرکت کولوسال ارائه داده‌اند، هنوز مراحل همتاداوری را نگذرانده و مبنای همه اطلاعات و تحلیل‌ها، اعلان‌های خبری و رسانه‌ای این شرکت است، نه یک گزارش علمی تاییدشده.

🔹طبق این تعریف، گرگ وحشت (Aenocyon dirus) که حدود ۱۲٬۸۰۰ سال پیش منقرض شده، بدون تردید یک گونه منقرض‌شده محسوب می‌شود. نیای مشترک گرگ خاکستری و گرگ وحشت به حدود ۵ میلیون سال پیش برمی‌گردد.

🔹گرگ وحشت که در دوره پلیستوسن پسین، شکارچی غالب آمریکای شمالی بود، بخاطر کاهش منابع غذایی به خصوص پستانداران عظیم‌الجثه، حدود ۱۳ هزار سال پیش به‌طور کامل از بین رفته‌است.

🔹در پروژه‌ شرکت کولوسال، تعدادی ژن از گرگ وحشت در ژنوم یک گرگ خاکستری زنده وارد شده است؛ آن هم تنها ۲۰ ویرایش ژنی در ۱۴ ژن. مبنای این تغییرات هم اطلاعات ژنتیکی به‌دست آمده از دو فسیل متفاوت، یکی از ۷۲ هزار سال پیش و دیگری از ۱۳ هزار سال پیش بوده‌است.

🔹پروژه شرکت کولوسال، نه به بازسازی کامل ژنوم گرگ وحشت منجر شده، نه رفتار و زیست‌بوم آن را احیا کرده و نه شواهدی علمی برای موفقیت در بازسازی عملکرد بوم‌شناختی‌اش ارائه داده‌است. یعنی نمی‌تواند در طبیعت به‌طور خودسازگار دوام بیاورد.

🔹آنچه تولید شده، در بهترین حالت، یک گرگ خاکستری اصلاح‌شده ژنتیکی با چند ژن شبیه به گرگ وحشت است؛ نه خود گونه منقرض‌شده.

🔹استفاده از اصطلاح «گرگ وحشت» (dire wolf) برای نامیدن Canis lupus اصلاح‌شده ژنتیکی شرکت کولوسال، با توجه به طبقه‌بندی تثبیت‌شده و فاصله ژنتیکی عمیق، از نظر علمی نادرست و گمراه‌کننده است و شبه‌علم محسوب می‌شود.

🔹با وجود نقدها، پروژه کولوسال از نظر فنی مهم است؛ زیرا فعال‌سازی ژن‌های فسیل‌شده در سلول‌های زنده، گامی نو در فناوری زیستی و ژن‌درمانی محسوب می‌شود؛ حتی اگر به بازگشت کامل یک گونه منجر نشود.

🔹این پروژه‌ها، فارغ از جنبه‌های تبلیغاتی، می‌توانند زمینه‌ساز توسعه فناوری‌های پیشرفته برای حفاظت از گونه‌های در خطر انقراض یا درمان بیماری‌های ارثی ژنتیکی، پیش از تولد در آینده شوند.

🔹بنابراین بر اساس داده‌های ژنتیکی، طبقه‌بندی تکاملی و معیارهای زیستی، ادعای «نجات گرگ وحشت از انقراض»، شبه‌علم است و از فکت‌نامه نشان «نادرست» می‌گیرد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ویدیوی قدیمی همراه با ادعای بازگشایی سفارت ایران در آمریکا

🔹این روزها و همزمان با مذاکرات ایران و آمریکا در عمان، برخی از کاربران در شبکه‌های اجتماعی با استناد به یک ویدیو ادعا می‌کنند قرار است سفارت ایران در واشنگتن دی‌سی به زودی افتتاح شود.

🔹ویدیو، ساختمان سفارت را نشان می‌دهد که اطراف آن خط‌کشی شده و گیت‌هایی برای آن گذاشته شده است.

🔹این ادعا نادرست است و ویدیوی مورد اشاره، ارتباطی به این روزها ندارد و در سال ۱۴۰۲ منتشر شده است.

🔹این ساختمان یکی از ۱۱ ساختمان دیپلماتیک ایران در آمریکاست و در این سال‌ها، ایالات متحده از آن مراقبت و نگهداری کرده است. بنابراین تعمیرات یا بازسازی این بنا، ارتباطی با باز بودن یا بسته بودن سفارت ایران در واشنگتن دی‌سی ندارد.

🔹بر این اساس، فکت‌نامه به این ادعا که همراه با یک ویدیوی قدیمی منتشر شده، نشان «نادرست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعای نادرست به نقل از ایلان ماسک درباره سرمایه‌گذاری تاریخی در ایران

🔹در شبکه‌های اجتماعی ادعا شده که ایلان ماسک گفته آماده یک سرمایه‌گذاری تاریخی در ایران است و ایران به‌زودی ثروتمندترین کشور آسیا خواهد شد.

🔹این خبر نادرست است. در هیچ منبع موثقی چنین خبری منتشر نشده و ایلان ماسک اظهارنظری در این مورد نداشته است.

🔹به نظر می‌رسد منبع اولیه خبر یک اکانت شبکه اجتماعی X به نام Sprinter Observer است، که یکی از منابع اکانت‌های فارسی برای خبرهای ساختگی و نادرست در حوزه‌های سیاسی و پروپاگاندای هواداران جمهوری اسلامی محسوب می‌شود.

🔹این خبر همزمان با مذاکرات هسته‌ای ایران و ایالات متحده و مثبت ارزیابی شدن آن از سوی مقامات دو کشور، مطرح شده است.

🔹با توجه به این توضیحات، فکت‌نامه به این ادعا نشان «نادرست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

🔹 ادعای گمراه‌کننده درباره سرمایه‌گذاری آمریکایی‌ها در ایران

🔹اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، گفته: «هیچ‌وقت مانعی برای همکاری اقتصادی سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران نبوده است».

🔹همزمان برخی مقام‌های دولتی، از جمله رئیس‌جمهوری ایران در روزهای گذشته اظهارات مشابهی داشته‌‌اند و گفته‌اند که علی خامنه‌ای با سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران مخالفتی ندارد.

🔹روی کاغذ و براساس قوانین، برای هیچ کشوری (به جز اسرائیل) محدودیت سرمایه‌گذاری در ایران وجود ندارد؛ اما بر اساس تحریم‌های وضع‌شده در آمریکا، شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران آمریکایی اجازه فعالیت در ایران را ندارند.

🔹در توافق برجام هم تنها تحریم‌های هسته‌ای ایالات متحده لغو شد و تحریم تجاری پابرجا ماند، اما شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد جمهوری اسلامی نیز مخالف حضور سرمایه‌گذاران آمریکایی‌ در ایران بوده است.

🔹برای نمونه، علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، حدود یک ماه بعد از امضای برجام، اعلام کرد که او مانع حضور یا به قول او «نفوذ» اقتصادی آمریکایی‌ها در ایران شده است.

🔹با این اوصاف فکت‌نامه به این ادعا که «هیچ‌وقت مانعی برای همکاری اقتصادی سرمایه‌گذاری آمریکا در ایران نبوده است»، نشان «گمراه‌کننده» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعای شاخ‌دار دزدیده‌شدن لاستیک‌های اتوبوس تیم پاری سن ژرمن

🔹عکسی که در شبکه‌های اجتماعی با عنوان «دزدیده‌شدن لاستیک اتوبوس پاری سن ژرمن» منتشر شده، ساختگی است و این خبر که لاستیک‌های اتوبوس این تیم فرانسوی در شهر بیرمنگام دزدیده شده، صحت ندارد.

🔹نشانه‌هایی از جمله اشتباهات تایپی در لوگوی باشگاه که روی اتوبوس کشیده شده، نشان می‌دهد این عکس با ابزارهای هوش مصنوعی ساخته شده است.

🔹ضمن اینکه چنین خبری در هیچ رسانه معتبری منتشر نشده است.

🔹بر این اساس فکت‌نامه به این ادعا نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ قضاوت درباره تسلط عباس عراقچی به زبان انگلیسی بر اساس یک ویدئوی دستکاری‌شده

🔹در شبکه‌های اجتماعی، ویدئویی از یک مصاحبه قدیمی عباس عراقچی به زبان انگلیسی منتشر شده است که در آن عراقچی با مکث‌های طولانی صحبت می‌کند.

🔹این ویدئو دستمایه طعنه و انتقاد از وزیر امور خارجه ایران قرار گرفته، اما بررسی ما نشان می‌دهد سرعت این ویدئو کم شده است.

🔹کسی که این ویدئو را اولین‌بار منتشر کرده به فکت‌نامه گفته سرعت ویدئو را روی ۰/۸ گذاشته تا متن را راحت‌تر پیاده و غلط‌های گرامری را فهرست کند.

🔹چنانکه از مصاحبه‌های مختلف عباس عراقچی برمی‌آید، او زبان را با لهجه فارسی، به آهستگی و با استفاده از واژه‌های ساده و بدون عبارت‌های پیچیده صحبت می‌کند.

🔹با این حال چند روز پیش از این «وندی شرمن»، دیپلمات آمریکایی در مذاکرات برجام، در گفت‌وگویی با شبکه ABS،‌ عباس عراقچی را فردی مسلط به زبان انگلیسی توصیف کرده بود.

🔹با این اوصاف فکت‌نامه به این ویدئو نشان «نادرست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعاهای نادرست درباره کوزه قدیمی کشف شده در ارسنجان

🔹کشف یک کوزه بزرگ سفالی در روستای جلودر شهرستان ارسنجان فارس، در اواسط فروردین ۱۴۰۴ خبرساز شد.

🔹ویدیوهای منتشر شده از این کشف در شبکه‌های اجتماعی گمانه‌زنی‌های گسترده‌ای را درباره قدمت آن به دنبال داشت و ادعاهایی درباره محتویات احتمالی آن مطرح شد.

🔹برخی کاربران مدعی شدند که این کوزه ۴ هزار سال قدمت دارد و پر از سکه است.

🔹بر اساس گمانه‌زنی‌های اولیه کارشناسان و اعلام مقامات، کوزه احتمالا به دوره ساسانی (بین ۱۸۰۰ تا حدود ۱۳۷۰ سال پیش) تعلق دارد، اما اعلام شده که برای تعیین قطعی میزان قدمت آن نیاز به مطالعات تکمیلی است.

🔹تعیین دقیق قدمت کوزه نیازمند انجام آزمایش‌های تخصصی مانند تاریخ‌گذاری به روش ترمولومینسانس یا تاریخ‌گذاری گرماتابی است. این روش ممکن است چند هفته تا چند ماه زمان ببرد.

🔹در مورد محتویات کوزه، مقامات می‌گویند کوزه خالی بود و گزارش‌های شاهدان عینی و ویدیوهایی اولیه هم خلاف این ادعا نیست.

🔹مجتبی درودی، باستان‌شناس، می‌گوید از این کوزه‌ها معمولا برای نگهداری غلات استفاده می‌شده و از این دست خمره‌ها در بیضا، کامفیروز، مرودشت و ارسنجان هم کشف شده است.

🔹بنابراین با توجه به اطلاعات موجود فکت‌نامه به این ادعا که کوزه کشف شده در ارسنجان ۴ هزار سال قدمت دارد و پر از سکه است، نشان «نادرست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعای نادرست درباره وجود فناوری‌ای با امکان تولد سالانه ۳۰ هزار نوزاد در رحم‌های مصنوعی

🔹در شبکه‌های اجتماعی، ویدیویی همراه یک خبر منتشر شده که مدعی است شرکتی به نام اکتولایف (EctoLife) قادر است سالانه ۳۰ هزار نوزاد را در رحم‌های مصنوعی هوشمند تولید کند و به والدین امکان سفارشی‌سازی ویژگی‌های فرزندشان مانند رنگ چشم، قد و هوش را می‌دهد.

🔹این ویدیو را اولین‌بار در دسامبر ۲۰۲۲ هاشم الغیلی، فیلم‌ساز و مروج علمی اهل یمن در یوتیوب منتشر کرد.

🔹در دنیای واقعی، هیچ شرکت یا مرکزی که سالانه ۳۰ هزار نوزاد را در رحم‌های مصنوعی هوشمند تولید کند، وجود ندارد و هیچ اقدامی برای ساخت نمونه اولیه آن هم انجام نشده است.

🔹الغیلی ویدیو را به عنوان یک «مفهوم» (Concept) معرفی کرده است، نه به عنوان یک شرکت یا فناوری واقعی و موجود. او از سال ۲۰۲۲ به‌روزرسانی‌ای درباره پیشرفت این مفهوم ارائه نکرده است.

🔹در همان سال ۲۰۲۲ با فراگیر شدن این ویدیو، رسانه‌های معتبری مانند رویترز، خبرگزاری فرانسه و یواس‌ای تودی آن را بررسی و ادعای وجود چنین فناوری یا تحقق قریب‌الوقوع آن را «نادرست» ارزیابی کردند.

🔹متخصصان زنان و زایمان و حقوق زیستی تأکید کرده‌اند که علم مدرن فاصله زیادی با فناوری نشان داده شده در فیلم دارد.

🔹رشد کامل جنین در خارج از رحم (اکتوژنز کامل) در آینده نزدیک بسیار بعید است. تحقیقات فعلی بر روی رحم مصنوعی با هدف حمایت حیاتی از نوزادان نارس و بسیار نارس متمرکز است، نه جایگزینی کامل دوران بارداری.

🔹موفقیت‌های تحقیقاتی فعلی عمدتاً محدود به آزمایش روی حیوانات (مانند بره‌ها) بوده است.

🔹از این رو فکت‌نامه به این ادعا نشان «شاخ‌دار» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh

❌ ادعای نادرست ضرر میوه‌های زشت و بدشکل برای سلامت انسان

🔹پستی در اینستاگرام ادعا کرده که میوه‌های بدشکل، از سلول‌های گیاهی سرطانی تشکیل شده‌اند و نباید مصرف شوند.

🔹این ادعا، علمی نیست. شکل، اندازه یا رنگ غیرعادی میوه‌ها معمولاً به دلایل محیطی مانند آسیب حشرات، تنش آبی، شرایط خاک، آفت‌زدگی یا سرمازدگی ایجاد می‌شود. همچنین، اختلال در گرده‌افشانی می‌تواند باعث رشد ناقص یا نامتقارن میوه شود.

🔹آفات مختلفی مانند شته‌ها، مگس‌ها، و کنه‌ها نیز می‌توانند با تغذیه یا تخم‌گذاری درون میوه، باعث بدشکلی آن شوند. برخی ویروس‌ها هم با انتقال بخاطر حشرات، ظاهر میوه را تغییر می‌دهند. با این حال، هیچ‌کدام از این تغییرات ظاهری، نشانه ناسالم بودن میوه نیست و مصرف آن‌ها برای انسان بی‌خطر است.

🔹اصطلاح «سرطان» برای گیاهان نادرست و گمراه‌کننده است؛ چون سلول‌های گیاهی برخلاف انسان‌ها توانایی متاستاز ندارند. تومورهای گیاهی معمولاً موضعی هستند و خطری برای انسان ندارند.

🔹خطر واقعی زمانی است که میوه دچار فساد می‌شود؛ مثلاً کپک بزند و بوی نامطبوع یا طعم ترشیده داشته باشد، که در این صورت باید دور ریخته شود. در غیر این صورت، میوه‌های بدشکل نیز می‌توانند سالم و حتی غنی‌تر از نظر آنتی‌اکسیدان باشند.

🔹بنابراین فکت‌نامه به این ادعا درباره میوه‌ها نشان «نادرست» می‌دهد.

👈 در فکت‌نامه بخوانید

🌐 @Factnameh