#تابو (TABU)
§ یازان: #عادل_بابایئو
§ کؤچورن: همت شهبازی


«#تابو پولینئزیا (جزایر پلینیزی) سؤزودور. بؤیوک اوکئان (اقیانوس کبیر) آدالاریندا یاشایان یئرلی اهالی نین دیلینده ایشلنمیش و اصلینده «قاداغان» دئمکدیر. بو قاداغانلار چئشیدلی اولا بیلر: معین حئیوان اوولاماق، معین بیتکینی یئمک، آغاجا توخونماق و سایره بئله قاداغان سؤزلره ده اویغونلاشدیریلیر. بو و یا باشقا سؤزون تلفظ ائدیلمه سی قاداغان ائدیلدیکده همین اولای دیلچیلیک ده تابو آدلانیر».
تابو– #قاداغان ائدیلمیش #سؤزلردیر. بعضا بونو سانسور اولونمایان سؤزلرله ده عینی لشدیریرلر. تابو اوسلوبی سوییه دن و ایشلنمه ساحه سیندن آسیلی دیر. دیلده ائله سوییه (دانیشانلارین آشاغی سوییه سی) واردیر کی اورادا هئچ بیر تابو یوخدور. یعنی هر جور سؤز ایشله دیلیر. بو، حتتا #وولقار سؤزلره ده عایددیر. تابو جمعیتده گئنیش یاییلمیش آنلاییش دیر. بونا حقوقی، اخلاقی، ائتنوقرافیک (قوم نگاری) و دیلچیلیک موقع لریندن یاناشماق اولار.
تابویا حقوقی موقعدن یاناشما هله دیلده و معیشتده تابو آنلاییشی مئیدانا گلمه میشدن جمعیت بو و یا باشقا حرکتی قاداغان حئساب ائتمیشدیر. هله قبیله دؤورونده باشقاسی نین ساحه سینه گیرمک، اونلار ایله علاقه ده اولماق، باشقا قبیله نین آدیندان یارارلانماق، املاکینا توخونماق تابو–قاداغان ایدی. سونرالار بو آنلاییش هم گئنیشلندی، هم ده عینی لشدی. چاغداش دؤورده #حقوقی_تابو آرتیق عینی معنا داشییر. حتتا حقوقی تابو حرکته دئییل، دانیشیغا عایددیر. مثلا دؤولت علیهینه، دؤولت باشچیسی علیهینه و معین سیرلری دانیشماق اولماز.
دؤولت کشفیات ایشلرینده هر سؤزو دانیشماق اولماز. اورادا چوخ شئی اوستو اؤرتولو شکیلده، چوخ واخ اختصارلا وئریلیر. کشفیاتچی اؤزو اونو باشا دوشمه لیدیر. یازاندا ایسه اختصاری، فاصیله نی اوچ نؤقطه عوض ائدیر. #موسی_قوجایئوین «مایع قیزیل» #رومانیندا ایکی کشفیاتچی بیربیریله محض بو اوسلوبدا دانیشیر:
جورج اونو بیر آز دا تعریفله دی، اؤزو ده اوستالیقلا، آستالیقلا:
-ناراحات لیغینیزی حیس ائدیرم، رئیس... آغیللی آداملار ناراحات اولورلار.
-دوغرودور جورج، دوغرودور. – بو تعریف بویلون جانینا یاغ کیمی یاییلدی. – همین دقیق معلوماتلاردا گؤستریلیر کی، رایسئخ ایشدن قوولموش بیر نفر چئکیستی گویا اله آلیب، اؤزو ده پول ایله ... بو، منی چوخ ناراحات ائدیر ... هله لیک اؤزو بیر شئی یازمیر ... آمما. .. چئکیست، پول ... نه ایسه ... اینانا بیلمیرم ... اولا بیلسین کی ... دیلیم ده توتمور ... اولا بیلسین کی، چئکیست لر اونو رایسئخ دسته سینه یئریتمیش لر».
حربی سیرلرده، حقوقی تابو ساییلیر. حربی بؤلمه لرین نؤمره سینی، یئرینی بیلدیرمک قاداغان دیر. بونا گؤره ده «ن» حرفی ایله حربی بؤلمه یه اشاره ائدیلیر.


#اخلاقی_تابو:

اخلاقی تابونون حرکت و اونسیت گئدیشینده (پروسئس) کی تظاهور فورمالاری واردیر. اخلاقی تابونون فورماسی اساسن حقوقی، #ائتنوقرافیک_تابولارلا باغلی دیر. اونسیت فورماسی ایسه داها چوخ دیلده اؤزونو گؤستریر. مثلا اخلاق قایدالارینا گؤره هئچ کیم اوزاق مسافه دن دوروب قادین آدینی اوجادان چاغیرمامالیدیر؛ و یاخود قادین تایفاسی نین آدینی کیشی لر آراسیندا چکمک دوزگون ساییلمیر. مثلا #ع.شایق–ین «مکتوب یئتیشمه دی» حئکایه سینه باخاق:

میرزه مکتوبو یازاندان سونرا قوربان دان سوروشدو:
- مکتوب کیمه چاتاجاق؟ - یاز کی، چاتاجاق قوربانین اوشاقلاری نین آناسینا.
کئچمیش اخلاق قایدالارینا گؤره کیشی اؤز اوشاقلاری نین آدلارینی دا بؤیوک لرین یانیندا دئیه بیلمزدی؛ نؤکرینیزدیر، آروادینی ایسه فیلان کسین قیزی دئیه آدلاندیراردی.
#بدیعی_ادبیاتدا دا بئله ایدی. مثلا: ع. #باکیخانوف « #کیتاب_عسگریه» آدلی اثرینده #قادین آدی ایشلتمه ییب کی، هانسی قیزین آدینی چکسه، آتاسی گلیب معرکه سالار کی، نییه منیم قیزیمین آدینی چکمیسن؟ بونا گؤره ده اثرین قهرمانی مرثیه خوان قیزی آدلانیر.
دئدیک لریمیزه ع. #حاقوئردیئوین «#خیالات» #پیئسینده کی بیر ائپیزودلا یئکون وورماق اولار. حتم خان آغامیرزه فتحعلی ایله دالاشیر کی:
«هله بونلار هامیسی بیر کنارا، سن منیم اؤزومو مسخره یه قویوبسان، بو هئچ، بو عؤرت–اوشاقلا نه ایشین وار؟ سن اؤزون هرچند مسلمانلیقدان کنار بیر آدامسان، آمما یئنه نه قدر اولسا، سنین قانین مسلمان قانی دیر. هئچ سنه مسلمانین عصمتینه توخونماق یاراشارمی؟ قارداش، نییه منیم عورتیمین قیزیمین آدینی جاماعات بیلسین؟ عاییب اولسون سنین چون، عاییب اولسون !»
شرق خلق لرینده بئله بیر عادت وار. جاوان گلین والدین لری نین یانیندا اری نین آدینی چکمه مه لیدیر بو، هم اخلاقی، هم ده ائتنوقرافیک تابودور.


قایناق: " #دیلچی_لییه_گیریش" کیتابی، باکی 1992

https://telegram.me/dusharge